Gaslighting – przykłady. Jak rozpoznać manipulację gaslighting? Jak się bronić?

Gaslighting stanowi jedną z form przemocy psychicznej. Zjawisko to zostaje coraz częściej opisywane oraz omawiane, zwiększając tym samym świadomość społeczeństwa. W tym artykule opiszę przykłady gaslightingu.

Czym jest gaslighting? 

Termin „gaslighting" został zapoczątkowany przez powstały film psychologiczy o nazwie „Gaslight" (1944 r.), oznaczający „Gasnący płomień". Fabuła produkcji przedstawia historię młodej kobiety, która staje się ofiarą manipulacji swojego męża. W celu całkowitego przejęcia psychicznej kontroli nad żoną, stosuje on różnorodne sposoby na podważenie jej emocji, myśli, opinii i rzeczywistości, między innymi poprzez wmawianie jej zaburzeń nerwicowych, znikające rzeczy czy oskarżenia o rzeczy, których nigdy nie dokonała. Finalnie ofiara zaczyna wątpić w swoje osądy i zdrowie psychiczne, a sprawca uzyskuje swój cel kontroli nad nią (Stern, 2018).

Gaslighting jest więc to wyrafinowana forma przemocy, a sprawca, który stosuje gaslighting, może posługiwać się nim świadomie lub nieświadomie. Umyślne posługiwanie się tą formą przemocy, ma na celu całkowite przejęcie kontroli nad ofiarą. Osłabienie jej percepcji, postrzegania rzeczywistości,  osądów, poczucia wartości (Dimsdale, 2024). Udane próby przejęcia władzy nad drugą jednostką, przynoszą manipulantowi satysfakcję. Osoba stosująca przemoc psychiczną bardzo często zostaje skorelowana z tak zwanymi zaburzeniami z grupy B - psychopatia, narcyzm, borderline (Jarosz, 1975). Nieświadome stosowanie gaslightingu zdarza się dużo częściej i może być spowodowane wyuczonym mechanizmem obronnym, naśladowaniem wzorców z dzieciństwa czy próbą odwrócenia uwagi od swoich błędów i słabości (Durvasula, 2024). W każdym z tych wypadków, ofiary manipulacji psychicznej doznają poważnych szkód na tle emocjonalnym, co może skutkować znacznym obniżeniem samooceny, depresją, zaburzeniami lękowymi, utratą autonomii, zaufania do siebie i swoich osądów. Zdrowie psychiczne ofiary pogarsza się wraz z postępującym okresem manipulacji, towarzyszą jej odczucia osamotnienia, bezsilności, cierpienia i zdezorientowania (Badura-Madej, 2000).

Najczęściej tej formy manipulacji i przemocy dopuszcza się bliska osoba z naszego otoczenia - rodzina, życiowy partner/partnerka, przyjaciel, współpracownik, przełożony (Stern, 2018).

Gaslighting – przykłady 

Każda osoba może potencjalnie paść ofiarą przemocy.

Ofiary gaslightingu często czują, że coś „jest nie tak", jednak poprzez manipulację, której są stale poddawane, wątpią w swoje własne odczucia i przemyślenia (Stern, 2018). Dlatego tak ważne jest, aby pogłębiać informację na temat zdrowia psychicznego i różnych form możliwej przemocy i manipulacji. Świadomość istnienia tej okrutnej manipulacji, jaką jest gaslighting, pomaga rozpoznać gaslighting i bronić się przed nim. 

Kluczowym mechanizmem gaslightingu jest wprowadzanie ofiary w stan dezorientacji, poprzez kłamanie, zaprzeczanie, podważanie. W tym celu sprawca dopuszcza się różnorodnych technik, korzystając z nich naprzemiennie lub jednocześnie (Gadomska, 2021):

• sprzeczne sygnały i wykorzystywanie pozytywnych wzmocnień - w celu zatrzymania ofiary, a także wprowadzeniu jej w dezorientację, gaslighterzy wykazują sprzeczne sygnały, okazując miłość, troskę i chwalenie naprzemiennie ze złością, krytyką i ignorowaniem
• zaprzeczanie rzeczywistości - podczas konfrontacji sprawca zaprzecza faktom, wprawiając tym samym ofiarę w stan konsternacji i zaburzając jej percepcję rzeczywistości 
• kłamstwa - manipulator nie przyznaje się do kłamstw, podaje zmyślone fakty, zaprzecza, trwa uparcie przy swojej wersji wydarzeń, tak długo, aż ofiara zaczyna powątpiewać w fakty i własną pamięć
• umniejszanie - zarówno dokonań danej osoby, jej osiągnięć, wkładu i wysiłku, jak i emocji. Ofiara przestaje ufać sobie, powierza swoją autonomię drugiej osobie
• szantaż emocjonalny - używanie stwierdzeń typu „Jeśli mnie zostawisz, rozbijesz rodzinę", „Nigdy nikogo nie znajdziesz"
• zwiększanie manipulacji - z biegiem czasu manipulacja przyjmuje coraz większe rozmiary. Gaslighter stopniowo włącza nowe techniki, przesuwając granice ofiary, a jej poczucie własnej wartości zmniejsza się coraz bardziej
• zawstydzanie - stosowanie żartów, które mają na celu ośmieszenie osoby w towarzystwie, wypominanie jej wrażliwych punktów, błędów, używanie psychologicznej manipulacji, biernej agresji. 
• próby izolowania ofiary od otoczenia - osoba pozbawiona wsparcia społecznego staje się łatwiejszym „celem" dla przemocowca. Manipulant może oczerniać osoby z otoczenia ofiary, podważać ich dobre intencję, krytykować, namawiać do zerwania kontaktów
• wmawianie chorób psychicznych, zaburzeń, chwiejności emocjonalnej - sprawca zaczyna kwestionować zdrowie psychiczne ofiary i bagatelizować jej uczucia, określając je jako nieadekwatne do sytuacji, wyolbrzymiane, chwiejne. Bardzo często mogą pojawiać się stwierdzenia „powinieneś/powinnaś się leczyć", „coś z tobą nie tak"
• próby wzbudzania winy - stawianie siebie w roli ofiary, obwinianie za reakcje na złe traktowanie i brak szacunku. Złość względem osoby, która przekracza nasze granice, jest naturalnym i zdrowym mechanizmem, który ma na celu uchronić nas przed krzywdzącym działaniem innych osób. Emocjonalne reakcje, okazywane szczególnie po stosowaniu manipulacji, również należą do psychologicznie wytłumaczalnych zachowań, będących następstwem podważania naszych uczuć, autonomii i granic. Osoba unikająca odpowiedzialności za swoje czyny, skupiająca się jedynie na danej reakcji ofiary, próbuje wzbudzić jej poczucie winy oraz wstyd za okazanie emocji. 
• ukrywanie przedmiotów, zmienianie ich miejsca - ma to na celu wpędzić ofiarę w poczucie zagubienia, dezorientacji, „szaleństwa", udowodnienia, że dana osoba ma problemy z pamięcią lub prawdomównością 

Jakie zdania są często wypowiadane przez gaslightera? (Durvasula, 2024).

• „Znowu dramatyzujesz”
• „Nie znasz się na żartach”
• „Ale jesteś wrażliwy/wrażliwa”
• „Jesteś szalony/a, chory/a psychicznie”
• „I tak nikt Ci nie uwierzy”
• „Znowu coś sobie wymyśliłeś/aś”
• „To nie moja wina, że tak to odbierasz”
• „Wymyśliłeś/aś to sobie”
• „To twoja wina”

Gaslighting nie dotyczy jedynie toksycznej relacji, bliskich kontaktów. Z tą formą przemocy można spotkać się również w miejscu pracy. Sprawca gaslightingu to przełożony lub współpracownik, który stosuje następujące techniki manipulacji:

• próba umniejszania kwalifikacji - negatywna ocena ze względu na mniejsze doświadczenie, przedstawianie go jako niekompetentnego, pomimo umiejętności i dobrze wykonywanej pracy
• ignorowanie - brak odniesienia do próby przedstawiania swoich potrzeb, pomysłów, wymagań, próśb
• przerzucanie winy - obwinianie za rzeczy niespowodowane przez daną osobę
• zaprzeczanie, kłamanie, nawet w przypadku oczywistych faktów - „wcale tego nie powiedziałem/am, nie zrobiłem/am", „coś sobie wymyśliłeś/aś"
• przypisywanie twoich sukcesów sobie lub innym pracownikom

W przypadku mobbingu i wykrycia manipulacji w środowisku pracy, należy niezwłocznie podjąć odpowiednie kroki, aby zapobiec dalszej przemocy psychicznej. Osoba będąca pod wpływem manipulacji, może nie zdawać sobie sprawy z tego, że zachowanie oprawcy nosi swój termin - gaslighting (Durvasula, 2024). Jeśli zauważasz, że ktoś z otoczenia służbowego bądź prywatnego może zmagać się z pewnym rodzajem przemocy, reaguj.

Czy jesteś ofiarą gaslightingu?

Podejrzewasz, że jesteś ofiarą manipulacji? A może czujesz, że coś jest nie tak, ale nie potrafisz określić tego niepokojącego odczucia?

Rozpoznanie gaslightingu z pozycji obserwatora stanowi dużo prostsze zadanie. Jako osoba poboczna, odcięta emocjonalnie od danej sytuacji, jesteś w stanie zauważyć więcej, niż osoba uwikłana w manipulację. (Durvasula, 2024) Więc o manipulacji w różnych grupach rozwoju osobistego napisałem w książce o rozwoju osobistym.

Co dzieje się, kiedy to Ty padasz ofiarą tej formy przemocy? Zdezorientowanie, które towarzyszy Ci w trakcie relacji z oprawcą, rozmywa prawdziwy obraz sytuacji (Jarosz, 1975). Twoje emocje i reakcje zostają stale podważane, a więc tracisz zaufanie do własnych osądów. Oprócz pewnych objawów wskazujących na bycie ofiarą gaslightingu, takich jak nagłe obniżenie poczucia wartości, zwiększona drażliwość, lęki, smutek, uczucie bezsilności, zagubienie, pojawiaja się również objawy psychofizyczne. Ciało również reaguje na sytuacje toksyczne, niezdrowe, niebezpieczne. Możesz zaobserwować problemy ze snem, apetytem, dolegliwości ze strony układu pokarmowego, bóle głowy/migreny, zwiększone napięcie mięśni, przewlekłe zmęczenie (Badura-Madej i in., 2000).

Jeśli po kontakcie z daną osobą odnotowujesz u siebie nasilenie objawów, zarówno ze strony fizycznej, jak i psychicznej, a także zaczynasz powątpiewać we własne myśli, przekonania, wspomnienia - wykaż czujność. 

Jak bronić się przed gaslightingiem?

W celu prewencji lub obrony, najważniejszą rolę odgrywa stawianie granic (Stern, 2018). W trakcie ustalania zasad, wiele osób może próbować je forsować, zmieniać, łamać, wyśmiewać, krytykować. Trzymaj się swoich granic, ponieważ mają one chronić twoje dobro, a osoby, które nie przejawiają złych intencji, nie będą próbowały przejąć kontroli nad twoimi zasadami. Pomocna mogą być również terapia i masaż tantryczny.

Dbaj o budowanie i rozwijanie swojego poczucia wartości, autonomii. Poznaj siebie i swoje potrzeby. 

W przypadku gorszego samopoczucia lub problemów, nie izoluj się. Nie bój się prosić o pomoc. Bardzo ważną rolę odgrywa również wsparcie społeczne zaufanych osób (Badura-Madej i in., 2000).

Mając na uwadze skalę szkód, jakie wyrządza zjawisko gaslightingu, nie lekceważ nawet najmniejszych oznak manipulacji. Jeśli zauważysz u siebie, lub osoby ze swojego otoczenia sygnały wskazujące na bycie ofiarą przemocy psychicznej, nie wahaj się prosić o pomoc. Rozważ skorzystanie z profesjonalnej pomocy psychologa i/lub psychoterapeuty. Doświadczenie formy przemocy emocjonalnej, stanowi traumatyczne przeżycie, które - z pomocą specjalistów np. psychotraumatologa, może stać się punktem wyjścia do pracy nad stawianiem własnych granic, budowaniem stabilnego poczucia Ja i autonomii. 

Bibliografia:

Badura-Madej, W., Dobrzyńska-Mesterhazy, A. (2000). Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 

Dimsdale, J. E. (2024). Psychologia manipulacji. Wydawnictwo RM. 

Gadomska, H. (2021). Gaslighting. Najokrutniejsza i najbardziej wyrafinowana forma przemocy. https://www.focus.pl/artykul/najsubtelniejsza-i-najokrutniejsza-forma-przemocy-gaslighting-to-pojecie-lepiej-znac

Jarosz, M. (1975). Wybrane zagadnienia patologii społecznej. PWN.

Ramani Durvasula. (2024). It's not you: Identifying and healing from Narcissistic people.

Stern, R. (2018). Gaslight effect. Broadway Books (A Division of Bantam Doubleday Dell Publishing Group Inc). 

Home » Wiedza » Gaslighting – przykłady. Jak rozpoznać manipulację gaslighting? Jak się bronić?